A poesía infantil e xuvenil en Galicia [Fragmento]

Blanca-Ana Roig Rechou

Antonio García Teijeiro (Vigo, 1952) ademais de achegar obras narrativas, moitas enchidas de fórmulas poéticas, á infancia e adolescencia, converteuse neste período nun referente fundamental para o estudio da poesía infantil e xuvenil. Comezou a súa producción poética con varios títulos nos que recrea rimas e composicións ó estilo dos de transmisión oral: Nenos, Coplas e Aloumiños (Galaxia, 1988). Como sinalou Agustín Fernández Paz, ó se referir a Nenos e como se pode apreciar en case tódolos poemarios deste autor, hai unha vontade explícita de iniciar os lectores nalgúns recursos formais básicos: repeticións, paralelismos, sinxelas imaxes. Mesmo os temas abordados (soidade humana, inxustiza, liberdade) buscan unha reflexión e ofrecen unha certa mensaxe explícita; resulta doado, ademais, recoñecer homenaxes -temáticas e formais- a outros poetas, como Machado ou C. E. Ferreiro; en 1991 publicou dous poemarios: As catro estacións (Galaxia), un libro de poemas cheos de ritmo e imaxes sensoriais para xogar, sentir e vivir as estacións do ano por medio dos seus versos e dos «tomados prestados» de poetas xa coñecidos; e Cacarabín, cacarabón (Edelvives, versión galega de Versos de agua, 1989), un conxunto de catorce composicións, recollidas na súa maioría por Antonio García Teijeiro do folclore infantil, cos seus ritmos, xogos de palabras, imaxes sonoras con intención de que se acompañen de sons musicais. Estas coplas están formadas, fundamentalmente, por pareados, xogos divertidos de sons, onomatopeas, combinacións métricas elementais, reiteracións, e repeticións facilitadas pola composición binaria que axuda tamén á repetición do oínte. Están acompañadas por unhas excelentes ilustracións de Teo Puebla que son unha boa apoiatura á lectura do texto. Tódolos obxectos, animais ou fenómenos da natureza que tematicamente entran nestas composicións poéticas son animados para se achegar precisamente á etapa infantil a que se dirixe; en 1992, Ventos (Xerais), conxunto de poemas rimados que teñen como protagonista ó vento animado, con imaxes que lembran o hilozoísmo de Amado Carballo; en 1995, Lueiro de papel (Xerais), poemario que recolle un diálogo e catro poemas dedicados a Gómez de la Serna, nos que a lúa é a protagonista. En cada poema, composto xeralmente por estrofas de catro versos, cántanse os poderes, virtudes, habelencias, costumes e relacións da lúa; en 1996, Na fogueira dos versos, poemario co que mereceu o Premio Merlín dese mesmo ano, que entrou a formar parte da Lista de Honor do IBBY (1996-1997), que quedou finalista do Premio Nacional de Literatura 1997 e que mereceu o XIV.º Premio Internacional Pier Paolo Vergherio, 1998, da Universidade de Padova. Un poemario no que, coa axuda das ilustracións de Enjamio e con estrofas de poetas xa coñecidos da literatura galega, establece un xogo poético coa tradición, pois glosa e abre un diálogo intertextual cos poetas citados nos seus poemas. Estes poemas achegan a tradición e a interpretación que dela fai o poeta ó lectorado mais novo, así como a visión do mundo máis actual; en 1998, Unha chea de aloumiños (Galaxia), con ilustracións de Luis Castro Enjamio, no que reúne catro dos seus poemarios anteriores: Coplas, Nenos, Aloumiños (1988) e Poemas do sol e da lúa (1992); en 1997, Os nosos versos, con ilustracións de Fino Lorenzo, a primeira antoloxía poética que aparece en lingua galega, na que se seleccionan versos dirixidos a este lectorado de doce autores clásicos galegos; neste mesmo ano, 1997, Ladrándolle á lúa (Sotelo Blanco), un poema narrativo que, xogando coas palabras, fala do feitizo que sobre a protagonista e o seu can exerceu a lúa e que os levou por camiños de soño e saudade; en 1999, A fala das pombas que falan (Institucional), con ilustracións de Fino Lorenzo, un poemario-maxia en defensa da paz; e Caderno de fume (Anaya), outro poemario-maxia, en defensa da memorización poética simbolizada nun caderno de palabras «de fume» con ilustracións de Xosé Cobas. Neles, segue a poética anterior: aproveitamento dos recursos do folclore infantil, referencias a poetas clásicos galegos e non galegos de fácil recoñecemento, e emprego de estrofas breves enchidas de rima, ritmo, metáforas, léxico coñecido dentro dos campos semánticos máis próximos á infancia: dos animais, dos elementos da natureza e dos obxectos máis usados polos máis novos.

Este poeta percorreu con grande éxito tódalas vertentes que consideramos constitúen o mundo poético infantil: «poesía é xogo», «poesía é conto», «poesía é maxia» e mesmo «poesía é música».

O número de poemarios tratados e de obras que axudaron á formación do discurso infantil e xuvenil ata comezos do século XXI foron ó redor de 120 títulos. Neles, como vimos, transmítense tendencias varias dende as máis tradicionais baseadas en formas estéticas con raíces no século anterior, entre as que se atopan as que recolleron o folclore infantil sen actualizar e as didáctico-moralizadoras, ata as que procuraron novidades, novas linguaxes, formas e temáticas para sorprender o lector ofrecéndolle unha posibilidade de lectura na que non sexa preciso só recoñecer senón que tamén sexa obxecto artístico, que organizamos en catro vertentes «Poesía é xogo», «Poesía é conto», «Poesía é maxia», «Poesía é música», como foi o caso das obras de Antonio García Teijeiro nas que se pode ver unha gran variedade de ofertas dende «Poesía é xogo», «Poesía é conto» e sobre todo «Poesie é maxia». Nelas ademais podemos atopar mostras de «Poesía é música». Tamén debemos salientar a obra de Bernardino Graña, María Victoria Moreno, Xoán Babarro, Ana María Fernández e Gloria Sánchez máis inclinados á «Poesía é xogo» e á «Poesía é conto». Todos eles convertéronse en referentes incuestionables.

Polo dito, as fortalezas da poesía infantil e xuvenil galega están na propia construcción poética que soubo evolucionar cos tempos dende aquela decimonónica que transmitía, como dixo José António Gomes ó falar da poesía infantil e xuvenil en Portugal, un halo de tristura, resignación non loita, que ensinaba a chorar, que soubo pasar tamén pola etapa patriótica, de exaltación de heroes e de pretendidos valores nacionais, por aqueloutra que poñía en verso a problemática social e polo tanto unha inclinación máis pedagóxica e ideolóxica que artística, ata a máis moderna que non renuncia a case nada do anterior pero cunha gran preocupación pola parte lúdica da vida e por crear artisticamente. Aínda que non coincidan os períodos cos marcados para a poesía Portuguesa, máis desenvolvida ca galega, si se poden atopar mostras dos pasos temáticos e formais dados por ela.

As debilidades están nas apostas editoriais, aínda moi cativas, debidas tal vez a que non se considera o xénero rendible, polo de agora. Feito que se demostra na falta de premios específicos que estimulen ós escritores a optar por este xénero, e como consecuencia a falta dunha aposta crítica e investigadora. Neste último ámbito, non contamos con estudios específicos, aínda que como se pode ver na Bibliografía xa contamos con algunha monografía que estudia a literatura infantil e xuvenil en xeral. O máis salientable, polo de agora, foi a aparición en 1999 da revista Fadamorgana, que veu encher un oco que xa se facía irrespirable. Como dicían os responsables da publicación, no mes de abril cando apareceu o seu primeiro número, «O obxectivo co que a revista nace é fundamentalmente o de encher baleiros e cubrir carencias, tantos ocos abertos que aínda compre cubrir. Baleiros, por exemplo, de información entre os encargados de achegar os rapaces á lectura e ó libro, tamén á lingua e á cultura. Baleiros de análise do que se fai ou do que cumpriría facer; baleiros de crítica, tan necesaria, que, sen ela, non poderemos dicir nunca que a nosa é unha cultura normalizada». Benvida, bo futuro para ela e para todos.