Estudos sobre Emilia Pardo Bazán e recompilación de dispersos

Araceli Herrero Figueroa

A Clorinda Figueroa,
magnífica intérprete de
Emilia Pardo Bazán

  —9→  

Os estudos e ensaios que conforman este libro céntranse na actividade creativa de Emilia Pardo Bazán, concretamente nas facetas de narradora, conferenciante, xornalista e crítica literaria (de certo, a crítica implica acto de creación). Acompáñanse estes traballos cunha análise comparativa da recepción da novelística pardobazaniana, recepción plasmada en nova creación, aquí texto fílmico que confrontaremos á nosa interpretación literaria.

O título do volume xa dá conta da súa heteroxeneida de, implícita, por outra parte, a toda compilación, compilación que, como se verá, integra estudos inéditos e outros publicados en diferentes medios, seleccionados de entre os varios que, ao longo dos anos, fomos realizando e expondo en diferentes foros. Por suposto, o estado actual da bibliografía pardobazaniana aconsellou a súa revisión, actualización e, nalgún caso, nova redacción. As diferentes épocas en que se redactaron estes estudos, as moi distintas canles de publicación (desde actas de congresos a xornais e revistas) e, por suposto, os diferentes receptores que ao escribir previmos, impiden que o libro goce da cohesión que algúns puideran esperar.

Xa aparte dos estudos e ensaios, este libro ofrece o interese de incorporar diferentes textos de Emilia Pardo Bazán, textos non recompilados ou descoñecidos que, ben como complemento imprescindíbel porque a eles se remite no estudo previo, ben como ilustración sobre a cuestión tratada, cremos gozarán de consideración por parte do lector pardobazaniano.

De certo, «Textos non recompilados» foi o título primixenio do volume, título que, por non parecernos suficientemente preciso, decidimos modificar, pese a sermos conscientes de que a ese aporte bibliográfico remitirá a maior atención do libro, se non o seu maior mérito.

  —10→  

Canto á procedencia destes textos pardobazanianos, xa no seu lugar a precisamos. Trátase, maioritariamente, de xornais lucenses (El Regional, El Progreso e vanguardia Gallega), un feito que, á par da homenaxe que no texto final a condesa rende a Lugo, nos decidiu a publicar nesta nosa cidade o libro, de aí que solicitásemos á Deputación Provincial a súa edición.

Debo, así, agradecemento á Deputación lucense, ao seu Presidente Francisco Cacharro. Síntome tamén obrigada para co persoal da Biblioteca Provincial (Nodal) de Lugo (a miña lembranza para Isabel Tuñas). Dou tamén as gracias á Biblioteca Barrié (e en especial ao seu bibliotecario, Ventura Fernández), á Biblioteca do Círculo das Artes (en concreto, a Aniceto Panadero) e, por suposto, estou tamén en débeda para co persoal das Bibliotecas da Universidade de Santiago de Compostela, en especial para coa Biblioteca da Escola Universitaria de Maxisterio (o meu recordo para Mercedes Manteiga e Carmen Varela).

Quero tamén facer extensivo o meu recoñecemento para coa miña filla Cristina Mercedes e para co profesor Ricardo Polín, compañeiro no labor docente, pola súa lectura e comentarios na preparación do volume, agradecemento que, por suposto, non me exime da responsabilidade dos erros que se podan ter introducido no libro.

Lugo, 11 de decembro de 2003.

  —11→  

  —[12]→     —13→  

Emilia Pardo Bazán non pode, certamente, ser omitida nos Estudos Literarios Galegos, concretamente na Crítica Galega. Remitimos, así, á súa inclusión no apartado da «Historiografía» na Historia da Literatura Galega de R. Carballo Calero², e, de certo, á condesa remiten tamén outros estudos literarios posteriores, por exemplo os do padre agostiño F. Blanco García³ quen, se ben xulgará con menos benevolencia figuras como Pondal ou Lamas, repetirá moitas das opinións e xuízos críticos da condesa expostos De mi tierra⁴ e en toda unha serie de traballos que ben merecen figurar como apéndice a dito volume, volume ao que hoxe, pola cuestión concreta que nos ocupa, debamos cuase exclusivamente remitirnos.

Respondendo ao título do capítulo que presentamos, imos considerar e avaliar os xuízos críticos de Emilia Pardo Bazán a respecto da obra rosaliana, xuízos que neste caso remiten a «La poesía regional gallega» (pp. 11 e ss.) que é onde a condesa, con moita máis extensión que en calquera outro lugar, vai analizar e comentar a obra rosaliana. Tamén serán de consideración, como complemento, «El olor de la tierra (Valentín Lamas Carvajal)» (pp. 51 e ss.), «Luz de Luna (Eduardo Pondal)» (pp. 67 e ss.), «Vides y rosas (Benito Losada)» (pp. 83 e ss.), «El cancionero popular galego» (pp. 99 e ss.) «¿Idioma o dialecto?» (pp. 289 e ss.) e «Corrección y postdata al discurso sobre «La   —14→   poesía regional gallega» (pp. 297 e ss.), sen por iso obviar na nosa consideración outros textos como as recensións que figuran na Revista da Galicia e no Nuevo Teatro Crítico que, se ben non directamente, deberemos, así mesmo, considerar.

Certamente, as opinións e xuízos de Emilia Pardo Bazán sobre a escritora galega máis nos serven para caracterizar a aquela que para achegármonos propiamente a Rosalía. Veremos, así, como a multiplicidade de aspectos da obra rosaliana foi obliterada por dona Emilia, e veremos como a imaxe da poeta faca moi reducida: restrinxida na súa obra galega e omitida a escrita en castelán. Porén non nos limitaremos ao como, senón que analizaremos os porqués desta restrición, e nisto é interesante considerarmos o criterio de Dª Emilia sobre a «localización» de Rosalía dentro do Rexurdimento, o Rexurdimento mesmo, e a utilización da lingua galega na Literatura, sic, con maiúsculas.

Non temos por que dubidar que como crítica Pardo Bazán exprime a súa sincera opinión, aínda que consideremos que, como di M. Murguía⁵, no momento da lectura pública de «La poesía regional galega», fose máis oportuno un discurso laudatorio e un discurso máis centrado na cantora galega⁶, tendo en conta o mes e medio de intervalo coa morte de Rosalía de Castro e a finalidade do acto ao que, singularmente, nen foron invitados nen concorreron os familiares da poeta⁷.

Convén tamén ter en conta que esta velada en honor de Rosalía de Castro, celebrada no Liceo de Artesanos de A Coruña (no que, casualmente, era presidente o marido da condesa) o 2 de Setembro de 1985, contaba con dúas figuras centrais: Pardo Bazán e Castelar. Corría a cargo da primeira presidir o acto e abrilo cun discurso, e a cargo do segundo, xa concretamente, cinxir, como a condesa di, «la corona de laurel al busto de la Musa» (p. 7). Por tanto, era misión de Pardo Bazán trazar unha panorámica introductoria do himno harmonioso que unise dous nomes que o público amaba moito: Rosalía e Galicia, como nos di na p. 42 do estudo que, seguíndoo, en ocasións deberemos parafrasear.

Comprendemos que Manuel Murguía quixese unha velada máis adicada á grande escritora galega, e parécenos lóxico; porén como se descoñece o   —15→   contido do discurso de Castelar, cremos incorrecto considerar, dentro do acto, o da condesa isoladamente⁸.

O propósito e obxectivo de Pardo Bazán, como ela di, era infundir a Galiza maior conciencia das súas peculiares aptitudes e do sentido da súa vida intelectual e literaria (p. 9). Quería, ademais, emitir un xuízo sereno sobre Rosalía de Castro, sereno e non precisamente xusto, porque, como Dª Emilia declara, xa en vida se lle recoñeceran á poeta os seus méritos (p. 13).

A estes propósitos engádese como adicional o que vemos acompaña a publicación de De mi tierra: saciar a curiosidade do lector español sobre as literaturas rexionais, o florecemento dos dialectos e a vida provincial. Pode, así, comprenderse que no discurso teña grande peso o estudo do Renacemento Galego e, até certo punto, que se omita a obra castelá da cantora do Sar.

Segundo Pardo Bazán, a literatura rexional é aquela escrita na fala do país, e así nos di, ao falar de Nicomedes Pastor Díaz que este, con merecementos maiores que algúns poetas rexionais, aínda que tamén moi penetrado do espírito da súa terra, non obtivo o «divino néctar» da popularidade e da fama que obtiveron e gozaron vates cuxa herdanza se reduce a media ducia de composicións de desigual valor, porque aquel autor escribiu en castelán. Conclúe a condesa precisando que a poesía propiamente galega é a que ten as raíces no corazón, a que se aprende de memoria (p. 9).

Por tanto, ademais da lingua como elemento delimitador da literatura galega, está a integración, a incorporación á terra que dá a temática rural e costumista, da que a Pardo Bazán gosta e desexa impere na literatura rexional. Ela, como autora, non se inclúe, por suposto, nesa literatura: ela pertence á clase daqueles outros escritores que teñen o castelán como verdadeiro idioma, e que senten a proximidade do dialecto que, como di, «comunica perfume campesino y agreste al habla majestuosa de Castilla» (p. 15)⁹.

Marca, así, o límite entre o que denomina literatura rexional e literatura «nacional», na que ela loita por ocupar un salientábel lugar, lugar que sempre se lle recoñeceu e do que é boa proba o citado estudo do Padre Blanco que parece seguir moi de perto as directrices da condesa tanto no estudo da denominada   —16→   «Literatura Regional Gallega» como na propia ubicación da escritora coruñesa, que campa no volume en tres diferentes capítulos¹⁰, proba evidente de atención especial á que ela correspondeu con demorada recensión en Nuevo Teatro Crítico.

A literatura galega, precisa Dª Emilia, nada ten que ver coa literatura medieval, con aqueles trobadores «muertos y bien muertos», e descoñecidos pola maioría dos líricos galegos daquel momento. É imposíbel, prosegue, calquera entronque co anterior. O Rexurdimento ten máis o espírito dos remotos proxenitores celtas, e non debe facerse como fan os «reaccionarios felibres», ao intentaren resucitar un estilo e unha formas caducas e inaxeitadas. Daquel florecemento e cultivo de que falaba o Marqués de Santillana, nada quedou, di dona Emilia, a non ser a obra de Afonso X e as noticias de Macías e de Joán Rodríguez do Padrón, anécdotas vitais máis interesantes que as propias obras. O renacemento galego, pois, non debe ter saudade daqueles tempos, e non debe desviarse do ruralismo que debe primar en toda literatura rexional.

A condesa era consciente da estreita relación de Galiza e Portugal («mejor que regiones análogas podemos considerar a Portugal y Galicia un país mismo»)¹¹, e canto a aquela literatura antiga, desaparecida, precisa que tivo e ten en Portugal a proxección de que se viu privada aquí, de al que no idioma de Almeida Garret pode Galiza ver reflectida a evolución probábel do seu (p. 17). Fronte a ese feito, a literatura galega foi afogada na súa adolescencia. Galiza soltou entristecida o seu vello laúde, retirouse á montaña, calzou os zocos de pastora e só, ao morrer a tarde e recoller o gando, entoa algunha copla rústica (p. 24).

Pois ben, como no que respecta á literatura antiga Pardo Bazán revela en distintos momentos do discurso desinformación, este será un dos puntos que aborde M. Murguía, coñecedor da edición do Cancioneiro da Vaticana¹².

No que respecta á literatura rexional, este concepto é fundamental para a comprensión do enfoque crítico de Dª Emilia quen, tras salientar o espertar vigoroso do espírito da raza declara que, ao tempo que impulsou o nacemento   —17→   da literatura, tamén fomentou a aparición das Asociacións de Folclore (o que lle valeu ser ser Presidenta da «Junta Provisional del Folk-Lore Gallego»).

A literatura, precisa Pardo Bazán, é fundamental para as linguas, se ben o termo literatura non só se refire ás belas artes: tamén é cultivo literario para un idioma

la conversación entre gentes instruidas, el comercio epistolar, la oratoria sagrada y profana, los instrumentos públicos; y todo esto en Galicia se hace en castellano.

(P. 19)

Dª Emilia, tras pasar revista ás literaturas catalana e provenzal, deténdose moito especialmente na primeira, e rexeitando, como dixemos, as liñas poéticas dos «reaccionarios felibres», mostra as desvantaxes da galega, desvantaxes nacidas non da incapacidade da raza, mais si da falla de elementos de vitalidade, e consecuencia ineludíbel do «abatimiento general en que la desventura, y la apatía que engendrar suele, nos tiene sumidos».

Galiza, sen letras desde o XV ao XIX, foi, mesuro, infecunda en literatura en castelán (p. 29), e o renacemento está limitado ao terreo da lírica, onde, á súa vez, moitos vates non pasan de ter un moito limitado número de composicións de valor. Hai, ademais, outras cuestións problemáticas na consideración dos autores galegos, algúns dos cales, como precisa a estudiosa coruñesa, practican unha «operación mental» sempre dificultosa, por máis que sexa inconsciente: construír en galego o que pensaron en distinta lengua (p. 23)¹³.

Canto á formación dos autores rexionais, onde está explicitamente abordada a cuestión é en «El olor de la tierra». Neste estudo se retracta da súa primitiva recomendación de que os escritores deberían formarse no coñecemento de outras literaturas. Agora Dª Emilia precisa que o autor da literatura rexional non debe parecerse a un bo poeta castelán. É pretensión «imposible y absurda». O que a condesa pide ao poeta galego é que os seus versos parezan pensados e sentidos por un aldeán (p. 55).

E de aí que, canto aos estudos desta literatura rexional, aconselle que se enfoquen con criterios particulares, por ser empresa moito ardua disecala, aplicándolle procedementos críticos. Por outra parte, asinala que a crítica que se fai desta literatura é unha crítica indulxente que pode, mesmo, pecar de parcialidade, desarmado o crítico ante aquela literatura pola súa gracia e polo seu arom a de flor nacida nas montañas e nos lindeiros incultos (p. 17).

  —18→  

Pardo Bazán confesa amar a literatura rexional, ponte entre a literatura culta e a literatura popular, aínda que declare abrigar dúbidas sobre a súa utilidade e porvir, e rexeite o que representa ou pode representar no terreo político. Esta derradeira afirmación, contida xa nas primeiras páxinas deste volume que vimos citando (cando non parafraseando), concretamente na p. 17, vai ser, na parte final, desenvolvida de forma insistente, e de novo asumida nunha nota posterior á lectura do discurso (p. 46).

Non é que a escritora considere a literatura como o xerme do separatismo que ela tanto teme (p. 41): a tendencia separatista, o descontento, xa existían, di, mais nas literaturas rexionais acharon formulación explícita, tanto na catalana como na galega (p. 39).

Desde logo, Pardo Bazán sente profundo temor polo fanatismo derivado da intensidade de apego ao «rincón natal» que, como precisa, pode levar á desmembración da «patria», «inviolable en su unidad, santa en sus derechos» (p. 40). Este separatismo rexionalista, declara, é un dos varios síntomas «del sordo y latente malestar actual de la patria española», que, «con tres años de buen gobierno, que nunca tendremos probablemente, se acabaría» (p. 46).

Parécenos natural que, ante o exposto, non gustando da poesía cívica e comprometida, destaque en Curros as composicions premiadas no Certame de Ourense, pospondo aquelas mercé ás cales acadou a máxima celebridade¹⁴. Isto sería motivo a sumar que levou a que o celanovés inclúa á condesa en O divino sainete, obra que sae á luz o mesmo ano que De mi tierra: 1888¹⁵; mais que a condesa tivo tempo a coñecela ou ouvír dela xa que na «Corrección y posdata al discurso sobre "La poesía regional gallega"» cremos alude ao famoso texto ao referirse aos «libelos» que, aínda que lle doían como ingratitude, non a levaron a modificar en nada o contido da lectura do discurso de 1885 (p. 299).

Recapitulando: por todo o exposto vemos que, a xuízo de Dª Emilia, no renacemento rexionalista debía dominar o elemento idílico, bucólico, costumista e ruralista. Manifesta, así, un concepto restrinxido, limitado, e estático   —19→   dun renacemento ao que non concede maior proxección, a proxección pola que loitaban naquelas datas escritores galegos próximos, como Aureliano J. Pereira. Latexa, así, no discurso da condesa a esperanza e o desexo que manifesta no final do texto ao solicitar

Que no tome cuerpo tangible ninguna idea contraria a la patria, lo cual sería para las literaturas regionales cargo más grave que el de romper la del idioma y del pensamiento artístico nacional.

(P. 42)

Pardo Bazán traza un cadro do Rexurdimento galego dividido en dous momentos: un primeiro, de 1850 a 1860, no cal inclúe a varios autores, deténdose especialmente en Añón e Pondal (na que denomina primeira época deste autor), e un segundo momento que considera inaugurado coa publicación dos Cantares rosalianos. Rosalía aparece, pois, situada nesta segunda etapa, que ela mesma inaugura, xunto a Curros e a Lamas, Losada, Pondal, os seus poetas «protexidos» que diría o singular e controvertido Leopoldo Pedreira¹⁶.

Por todo o sinalado, é lóxico que Pardo Bazán destaque especialmente na creación rosaliana o que para ela era obra representativa daquel renacemento que postula: Cantares Gallegos. Mais por todo o até aquí exposto debemos demorarnos neste punto do estudo da creación rosaliana a fin de asumir logo as conclusións deste noso traballo.

Se nos atemos aos criterios recollidos nos estudos que vimos citando, vemos que a visión que Pardo Bazán proporciona é fragmentaria, parcial. Das obras maiores de Rosalia: Cantares Gallegos, Follas Novas, En las orillas del Sar e El caballero de las botas azules, só atende ao primeiro dos libros, relegando o segundo e silenciando os restantes. Restricción e omisión, por tanto.

A condesa, nunha nota final, a famosa nota 20 que tanto parece doeu a Manuel Murguía, di textualmente:

Además de los Cantares, Rosalía Castro ha dado a luz otra colección de poesías gallegas, Follas Novas, con un prólogo de Castelar; una de poesías castellanas, A las orillas del Sar, varios artículos, y ensayos, en el género novelesco.

(P. 45).

  —20→  

De todas as formas, podemos achar deplorábel o lapsus no título do libro de versos casteláns¹⁷ porén cremos que o que realmente hai é desinformación, descoñecemento, máis incluso que desinterese. E no que respecta aos «ensayos, en el género novelesco», hai que recoñecer que é probábel que existisen dificultades de acceso ás publicacións. Ora, se isto non fose así, entón tal vez nesa forma de expresión poda que se revele menosprezo. Aínda así, non cremos mereza moito a pena pararse a analizar esta nota 20, que, por outra parte, cremos foi introducida con posterioridade á redacción do discurso, pois, mesmo, aparece un tanto improvisada na súa redacción a respecto daquel.

Xa canto ao que apuntamos ao comezo: á omisión da obra castelá de Rosalía de Castro, pode ser consecuencia da finalidade do discurso. Se se pretendía informar ao público do panorama da renacente literatura galega, directrices e ubicación dos principais autores, mesmo parece coherente que non se contemplase o que non estivese escrito na fala do país, na lingua autóctona, dado o xa indicado para Nicomedes Pastor Díaz.

Ora, se no que respecta á obra castelá hai evidente omisión, coas posíbeis xustificacións por nós apuntadas, desde logo discutíbeis, canto á obra galega, como adiantamos, hai evidentísima limitación: Rosalía, como poeta, debía marchar acompasada co Renacemento, coas liñas que a condesa desexa primen nel, debía ser a voz que, integrada na «terra», nos se us costumes, reflectise a súa raza, até case converterse en voz anónima que enriquecese o cancioneiro popular, converténdose así en voz anónima dos cantos que o pobo aprende de memoria e non recoñece como de autoría. Isto é o que cremos indica a escritora coruñesa cando destaca que moitos dos cantares glosados, parafraseados como di, son atribuídos a Rosalía polas xentes, mentres que as glosas rosalianas son consideradas de patrimonio popular. Velaí precisamente, a xuízo de Pardo Bazán, o maior triunfo para a poeta galega.

Cando Pardo Bazán critica a Benito Losada en «Vides y rosas», confrontándoo co seu bon amigo Valentín Lamas, define o seu propio gusto pola literatura costumista ao declarar:

Acaso después de Rosalía Castro, es Benito Losada el poeta gallego que mejor hace hablar a los labriegos y que con más fidelidad reproduce el colorido de sus fiestas y la gracia de sus costumbres.

(P. 89)

  —21→  

Por to do, Cantares, é o libro que lle merece a Pardo Bazán maior atención, demórase nel outorgándolle unha análise máis profunda que a Follas Novas, libro sobre o que pasará rapidamente e que, todo o máis, enfoca en oposición a Cantares, oposición que ben pode entenderse como excesiva potenciación do primeiro en detrimento do segundo.

Rosalía é definida como o insigne poeta rexional, a Safo galega. Un poeta verdadeiro, que non poetisa que, como muller que é, por estaren as mulleres máis próximas á inxenuidade do pobo, soubo traducir á marabilla a alma do país (pp. 16, 13 e 32).

Poderíamos analizar o anteriormente exposto, mais desembocaríamos na cuestión do feminismo, e non propiamente o rosaliano. Porén o tema excede o noso interese de hoxe, de al que pasemos a fixarnos no que, en derradeiro lugar, apunta Pardo Bazán: a identificación de Rosalía co pobo, identificación recíproca, dado que este compensou á escritora galega coa fama e gloria que se lle outorgou en vida.

E por iso Galiza, como di a condesa, debe ser defendida da acusación de ingratitude para cos seus autores. Canto a Rosalía, no país galego, todos leron a súa obra, mereceu as atencións dos galegos de alén mar e así, gozando a poeta de celebridade, logo da súa morte o que precisa é aquel xuízo sereno que xa destacamos que se solicita no discurso porque, como dixemos, é un dos obxectivos de La poesía regional gallega, se ben M. Muguía pensaba que, baixo ese propósito a condesa, como Arostogiton, cubría de flores a espada¹⁸.

Xa dentro da crítica dos Cantares,

lo mejor que Rosalía ha producido, y lo más sincero de la poesía gallega, lo que copia la fisonomía tradicional y pintoresca del país,

(pp. 31 e 32)

Pardo Bazán destaca a identificación do espírito verdadeiro do Renacemento rexionalista, subliñando o mérito da métrica, a soltura na súa utilización, así como tamén na utilización da lingua: a perfección, a unificación, a súa ductitilidade («sabor a fresa silvestre», di).

Porén logo, nos comentarios dos poemas ao seu xuízo máis destacados, omitirá aqueles nos que hai compromiso con Galiza, para, na parte final do discurso, nas amoestacións sobre os perigos do separatismo, incluír, como exemplo, aqueles fragmentos de «Castellanos de Castilla» e «A gaita gallega», que lle van dar pé para comentar a desmembración da «patria», palabra   —22→   que Pardo Bazán se detén en precisar, xa que, como di (pp. 38 e 40), as xentes confunden o termo, na linguaxe falada e escrita, aplicándoo a «tierra» ou a «rexión nativa». Así, nestes textos en que as queixas de Rosalía son comúns a outros poetas de outros ámbitos, o pobo galego non debe verse identificado: o galego é un pobo «práctico y serio en medio de su postración», e é un pobo que non den o menor sinal de que a perigosa utopía do separatismo po da aniñar nel (p. 41).

Conclusión: os devanditos poemas non eran do agrado de Pardo Bazán, crítica, por representaren o xerme de conflictividade que conleva a literatura rexional. E se Rosalía traduce á marabilla a alma do país, é só cando se mantén «en el tono apacible de los Cantares» (p. 35).

Como xa adiantamos, a escritora coruñesa rexeitaba o «subxectivismo» e relegaba o libro Follas Novas, do que declara que, na mayor parte del, fala Rosalía «por cuenta propia» repetindo as eternas queixas coas que xa non vai aportar nada novo, á vez que se sae do espírito da literatura rexional que parece ser a única directriz que a condesa lle concede, e fóra do cal Rosalía non pode nen debe competir.

Como Dª Emilia consideraba como destinatario, receptor da literatura galega o pobo que gusta das composicións que «brotan sin estudiado aliño, del vivo manantial popular» (p. 33), refuta en Follas Novas a utilización da lingua galega, que ve artificiosa e inadecuada nese pedir ao dialecto «la envoltura de su sentir» (pp. 32 e 33). E tampouco lle van parecer oportunas as innovacións métricas do volume, innovacións que revelan «más ciencia, que no mayor tino», como di. Por tanto, canto a Follas Novas, nen a forma nen o contido nen o medio de expresión son os axeitados. Son, por tanto, desacertos.

Ademais, no que respecta a Rosalía como autora, por descoñecer, ou, se se prefire, prescindir da consideración de En las orillas del Sar, dá Pardo Bazán unha visión reducida e fragmentaria. Sen dúbida, o libro castelán puido ser de grande axuda para comprender e completar a Rosalía de Follas, se ben é verdade que tal vez a atención de Dª Emilia la só encamiñada cara á ubicación da poeta na literatura rexional, no Renacemento galego, e non era a súa preocupación realizar un estudo completo da personalidade literaria de Rosalía de Castro. De todos os xeitos, consideramos moito probábel que a condesa non tivese lido En las orillas del Sar na data en que pronunciou o seu discurso, e o feito de citar o título trabucado na nota que con posterioridade   —23→   incorporou é indicio de que, mesmo neste segundo momento, só coñecía o libro de oídas.

Hai moito de incomprensión e descoñecemento por parte de dona Emilia. Viu a Rosalía como un representante destacado do Renacemento que ela desexaba: costumista, colorista, folclórico, limitado, en suma. E, ademais, non quixo nen soubo transcender do concepto de autenticidade ou sinceridade que ela utiliza como categoría estética, como punto a asumir na crítica para o enfoque da literatura rexional. E así, achando autenticidade nos Cantares, non a acha naquela «maior parte» de Follas Novas en que «Rosalía habla por cuenta propia». Isto derradeiro, aparte da limitación lingüística que conleva, da que falaremos, é xuízo que convén matizar xa que non pode contemplarse Follas Novas nen como libro unitario nen como exclusiva manifestación de vivencias ou confidencias persoais da escritora galega, como nalgunha ocasión precisamos¹⁹.

Este erro de óptica conduciu á escritora coruñesa a unha nova limitación: unha parte tan fundamental no libro como o das viúvas non lle mereceu nen unha mención. Preguntámonos se é que, ao seu xuízo, son sempre confesións propias da poeta, ou se é que limita humanamente ao pobo galego que se sofre non exterioriza a súa traxedia, ou é que a lingua galega carece de medios de expresión para a intimidade tráxica, ou é que, a xuízo da condesa, na viuvez non hai traxedia²⁰.

Parece ser que a muller galega pode pedir un home a Santo Antonio, con esa familiaridade tradicional para cos santos á que estamos afeitas, mas aquela muller non pode, ou non é capaz, de exprimir os seus máis íntimos sentimentos. Mesmo, referente a este texto concreto de Cantares, de invocación antoniana (composición parafraseada por dona Emilia na p. 34), sorprende que Dª Emilia, tan boa leitora, non capte a pincelada tráxica agachada en ironía, esa queixa pola miseria que se encobre na sinxela enumeración dos bens do dote, miseria de que é consciente a mociña casadeira. De certo, a condesa, experta ironista como noutros estudos sinalaremos, non quixo ou soubo realizar a dupla leitura que o texto potencia, ficou só na superficie do texto.

En resumo, debemos precisar que na crítica emiliana de Follas Novas hai unha absoluta limitación da poética do volume , á par de consideración   —24→   unitaria e perspectiva excesivamente subxectiva dos textos rosalianos. Á súa vez esta crítica do volume revélanos limitación lingüística (Pardo Bazán non cre auténtica nen oportuna a utilización da lingua nese contexto) e restricción para co Renacemento galego e para coa literatura «rexional» o que implica, á vez, limitación do público destinatario, recepción. Deste volume poético máis nada diremos. De certo, Murguía, en moitos aspectos precursor, próximo ás opinións e criterios actuais, soubo xa daquela, no 1896, anticiparse aos tempos na defensa do volume rosaliano, valorando a faceta que, certamente, compartiu e comparte con Cantares Gallegos os merecementos da obra galega rosaliana.

E só, xa para finalizar, indicarmos que, canto ao resto da obra galega da nosa autora (o «Conto Gallego» ou os prólogos dos seus libros, que ben revelan en Rosalía unha moito destacada prosista galega), Pardo Bazán se sume nun silencio total, xustificado, certamente, no caso do «Conto Gallego» pola inaccesibilidade ao orixinal, entón inédito, mais que nos parece omisión lamentábel, e desde logo procurada, no que atinxe ás obras castelás.

A imparcialidade, a obxectividade na crítica é máis aspiración que logro. Sabémolo ben. E somos conscientes de que os xuízos críticos da condesa deben ser contemplados no seu contexto. Isto é fundamental. Como é indubidábel que sobre Pardo Bazán tiñan que incidir unhas condicións socioambientais, unha formación, unha educación, etc., que non lle posibilitaron daquela a comprensión de todo canto transcendese do costumismo en materia de letras galegas, etnografía e aspectos folclóricos nos que, desde logo, si lle concedemos amplo coñecemento á condesa.

É certo que o transfundo que latexa no seu discurso non está aínda hoxe arrombado por moitos. O que non aseguramos é que dona Emilia non chegase a modificar o exposto en 1885, naquela súa primeira lectura pública. Viviu até 1921, e trinta e seis anos son anos abondo. Porén non se volveu ocupar da escritora galega, e mesmo declarou que non o faría mentres Manuel Murguía vivise. E Murguía sobreviviu á condesa: faleceu en 1923.

Tamén é moito posíbel que Pardo Bazán profesase certa prevención persoal por Rosalía, ou se se quer por M. Murguía, ou por ambos os dous²¹. O certo é que Manuel Murguía nesa serie de artigos que vimos citando: «Cuentas ajustadas, medio cobradas», «destapouse» cunha crítica na que non fallan   —25→   inoportunas alusións persoais de todo tipo, carentes de imparcialidade e de serenidade²². Agora ben, quizá el lia entre liñas no volume De mi tierra, e tiña antecedentes e dados que, coa distancia do tempo, ou por outras causas, hoxe se nos escapan. O que desde logo é evidente é que o grande patriarca das Letras Galegas tiña certos prexuízos e resentimentos persoais para coa condesa. Isto é obvio, e prexudica a imaxe daquel grande home.

Pode discutirse se o discurso «La poesía regional gallega» era ou non o texto apropiado ao serao necrolóxico. Non sabemos se Pardo Bazán «pisou» ou non posibilidades a Castelar ao encasillar naquela lectura pública a Rosalía e restrinxir a súa obra. Poderíamos, así mesmo, comentar a conveniencia ou non de certas manifestacións (por exemplo, non nos parece moito apropiado aludir naquela homenaxe a cuestións pecuniarias, como o carácter lucrativo do exercicio poético). E é ceno que no discurso hai moito dogmatismo e sentimento de estar en posesión da verdade absoluta, ao tempo que se capta un aquel de paternalismo que denota posicionamento de superioridade. Mais, con todo, parécenos excesiva e extremada unha das argumentacións de Manuel Murguía: dona Emilia, di, condenou o emprego da lingua galega en asuntos superiores e deu a entender que os que lle cadraban á nosa literatura eran os de poeta de orde inferior, para así rebaixar o mérito de Rosalía²³.

É certo que, cando dona Emilia fala de «insigne poeta» engade a restricción de «regional». O profesor Varela Jácome, que define o discurso como unha homenaxe aos autores galegos, responsabiliza á condesa da localización de Rosalía, localización que persistiu tempo abondo²⁴. E así é, mais esa localización e estreiteza de visión remítenos á concepción que Pardo Bazán tiña da lectura de autores rexionais, remite tamén ao seu concepto da lingua galega e, no transfundo, á visión de Galiza que se nos manifesta a través de De mi tierra.

Aténdonos estrictamente ao obxectivo deste extudo, finalizaremos concluíndo que Pardo Bazán limitou e circunscribiu o Rexurdimento, como tamén restrinxiu a utilización do galego na literatura que non desenvolveuse temas do país, e ao tempo confinou a obra rosaliana, reducindo así a imaxe da nosa autora. Da abundancia de motivos e facetas rosalianas falou en varios lugares o profesor Carballo Calero, e xa aclarou como a multiplicidade de aspectos de Rosalía ten sido obliterada, sacrificada a individuais preferencias de enfoque, motivadas por limitacións ideolóxicas ou prexuízos escolásticos.

  —26→  

Como colofón, e a modo de addenda, inserimos «Unha carta importante»²⁵, publicada en O Tío Marcos d'a Portela²⁶, a fin de que o lector interprete esta presencia dun texto en galego que, aparte de suscitar múltiples interrogantes, ao tempo que remite ás «viúdas de vivos» da «musa rexional», chama a atención para as estreitas relacións que a condesa mantivo con Lamas, a quen, como a Pondal, Losada e, até certo ponto a Pereira, dedicou varios e coidados estudos²⁷, aparte das colaboracións varias que a condesa remitiu a xornais como El Heraldo Gallego²⁸.

Esta relación con Lamas é de sumo interese. A moi recente edición do estudo de Pilar Faus²⁹ suscita considerarmos as súas opinións sobre se a solidariedade de Pardo Bazán co paisano galego remite ou non á denuncia social de Lamas. Sobre o particular xa falamos no capítulo II do presente volume. O que si cremos interesa agora é sabermos que este artigo que presentamos, no orixinal en español, provocou réplica á que Dª Emilia contesta en «La crisis en Galicia. Carta a Sr. D. Germán Euviceti», carta que publica o mesmo xornal, El Imparcial, o 16-XII-1887, e carta que, por certo, xa non será incluída en O Tío Marcos d'a Portela, e na que lemos:

[...] Y la mejor prueba de mi espíritu de sinceridad, el mejor testimonio para mi conciencia son los innumerables plácemes, las calurosas felicitaciones, las señales de aprobación y la simpatía que se me prodigan desde la publicación de aquellos renglones. No es inmodestia el decirlo, pues ciertamente no debo estas muestras de aprecio a ningún mérito especial sino a haberme hecho eco a las aspiraciones y angustias del país.

  —27→  

Tal vez a ese éxito se deba a inclusión do texto, en traducción para o galego, no xornal de Lamas. O que non sabemos é a opinión da condesa respecto da traducción (o traductor, supomos foi Lamas) ou da inclusión en O Tío Marcos d'a Portela. De todas as formas, é de interese este orixinal, dado que nos numerosos estudos e traballos que falan da relación da condesa con Galiza, non o vemos considerado. Por outra parte, como se verá, a este artigo faremos referencia no seguinte capítulo deste volume. Velaí un motivo máis para a súa consideración.

PARRAFEOS C'O POBO GALLEGO (Ano noveno / Ourense 18 de Decembro de 1887 / Parrafeo 208) UNHA CARTA IMPORTANTE Sr. D. Adolfo Bayo, presidente d'a Liga agraria Madrid, 6 de Nadal de 1887 Meu señor e sempre amigo: Qrebo meu propósito de non empregar a pruma senón en traballos literarios, e diríxome á vostede, presidente d'a Liga agraria, pra m'adhrir á ela, e ofrecerlle miña simpatía e axuda. Trunfa d'a miña indifrencia de costume pr'as custiós d'a vida práutica, o cadro esconsolador d'a despobración e ruína, pasión e morte d'as provincias gallegas, miña terra nadal, a mais pintoresca, doce e linda d'a monarquía española: miña terra, tan pacífica e xuiciosa, onde nunca levedaron as exageraciós d'a políteca, e onde, como de fonda mina, arrincou a nación homes e diñeiro pr'asentar o sosego púbrico y-esbaratar as xenreiras civiles; miña terra, a de mais pobración, a mais abondosa en caserio, a de vals amenos e fondosas alboredas, y-a que logo será deserto y-estéril ermo, si vostés e tódolos españois de ben, non poden atallar o estrago. Logo vai facer un sigro qu'España, correndo tral-as grandes polítecas deixa embarullarse mais e mais o probrema económeco, e por seguir a fantásteca Dalcinea, deconoce a honrada Aldonza Lorenzo. Cada día   —28→   espertan os ciudadanos c'un dereito máis n-o Codego fandamental e c'unha peseta de menos na faltriqueira. Coitadas teorías económecas, enxergadas co-as polítecas e sociales, entregan a nosa agricultura y-a nosa industria, atadas de pes e maus, á concurrencia y-á lei d'o mais forte, y-a deixadez d'us, y-o culpabre consentemento d'outros, van afondando a ferida pol-a que nos desangramos. Si algunhas provincias mais adiantadas e industriosas non esmorecen n-a loita pol-a vida, e dan un exempro d'enerxía e previsión que todas deberan seguir, outras rexiós que solasmentres viven d'a labranza e d'o gando, e non piden ouro sinon mantenza cando mais, atópanse faltosas hastra d'o preciso pra non morrer de fame, d'o cativo caldo de legumes, d'a indixesta broa, y-entre a morte y-a emigración prefiren a derradeira. Ninguén mais sobrio e sufrideiro que o gallego; ninguén menos avaricioso, digan o que queiran; ninguén tan resinado. A súa pacencia cuasementes chega ô fatalismo; a súa calma n-o medio d'as estreiteces ten moito de pasividade estoica. Un sentimento poderoso e sagrado garda no seu espritu: o apego â terriña. En boa hora ll'o quiten todo; pro déixenlle a libertá de respirar os seus airiños, de dormir baixo d'as tellas que agarimaron ôs seus pais. Os que sabemos esto, os que á fondo conecemos a condición d'a raza gallega, arrepiámonos ô deprocatarnos de canta amargura, delor e desconsolo hai n-o seu Éxodo, somellante ô d'os promeiros pobos. Canto se diga non chega á realidá. Cada mes saen de Galicia miles e miles d'homes: aldeas enteiras quédanse sin un varón, con soilo aquelas viudas de vivos aheitas de saudades, que cantou a musa rexional; longas estensiós de terra son abandonadas pol-os caseiros, que deixan posta a chave n-a porta d'a probe chouza, e fuxen c'o fato depindurado d'un pau, sin volver os ollos atrás; o oficio de gancho ou recrutador d'emigrantes, rende como poucos; as empresas de vapores fan o seu agosto, y-â porta dos consinatarios, arrepúxanse y-encabálanse fatos de mozos fonchos e sanos, agardando a súa vez pra s'embarcare levar a súa forza y-a súa sangue moza á países mais agasalleiros. 'O velos marchar lembrámonos d'os días de loito d'o derradeiro Austria, cando España quedou sin xente, y-a verde terra nadal aparécesenos vestida d'ortigas e maleza, recorrida por famentas runflas de mulleres que xa non teñen ánemos pra botar o gran de millo n-a gabeada terra. ¿De que lle sirviron ô labrego as nosas convulsiós polítecas? D'amarralo á un embarullado réxime feudal en que todol-os privilexios d'o señorío cairon n-as maus d'odioso cacique, que leva n-a direita os favores   —29→   d'o diputado e n-a esquerda os recargos, a causa criminal, a cadea, a multa, o aldraxe y-o despotismo en todal-as súas formas, exercido á sombra d'a lei. Van e veñen Gobernos; todo pasa e cambea; pro solasmentres esto non acaba; pol-a contra, crece, desenvólvese y-asegúrase, e cai com'a lousa d'a cova sobr'o peito d'a pobración rural, que soilo conece as nosas desgracias históricas n-o crecente rubir d'as cánimas. Pormétenlle ô labrego libertades tan sólidas e farturentas com'a de concencia, y-a ninguén se lle pasa pol-as mentres redimilo d'o sacretario d'o seu Concello. Danlle o direito de votar e tamén o de morrer â mioca. Así pasa que o exército ou parte d'el, arma algueiradas pol-as formas de Goberno, y-o labrego pol-os consumos. A ouservacion d'este feito tan común, ¿cúranos d'a manía retórica e d'a peste d'as abstraciós? ¿Non chegaremos a entender nunca que pr'os probes o grave é a vida real, y-o qu'importa son as ventaxas certas e formales d'unha boa adeministración? E ¿non é aínda mais espresiva que a protesta armada, o grido y-o incendio, esa suprema e calada rebelión de toda unha raza abandonando os seus lares, sacudindo o polbo d'os seus zapatos e deixándolle ô fisco o cadávre d'a terra por el asesinada pouco a pouco? Dempois d'a campaña d'o noso sabio Feixóo, aínda quedan moitos erros comús que o vulgo ademite e sostén a malicia. Cóntase entr'eles o d'o pan barato y-o d'a loita entr'e os intreses d'o amo e d'o caseiro. Aldraxaría a sua ilustración si m'estendese en refutalos, ¿nin pra qué? Falen os feitos, os feitos que non teñen volta. O trigo y-o millo véndese á disbarate; a carne en algures á dez céntemos libra, e Galicia morre, y-os probes fuxen d'ela como'os ratos d'o buque náufrago. O propietario non sacad'as súas terras o preciso pr'as cánimas e xornales, y-o caseiro morre ou vaise. Non é posibre n-un país en que a terra está tan dividida que o confriuto agrícola non sea de morte pra todal-as cras; e si o dono de fincas rústecas vese acabado pol-a pobreza, a propiedá urbana, a industria, as artes, teñen que sufrir de contra as secuencias desta xeneral esventura. Sinalan todos a unha dous remedios pra tan tremendo dano: rebaixa de contribuciós e reforma arancelaria, piedade y-agarimo, xustiza e proteución. ¿Qué áixiña s'escribe! ¡Cántas veces se terá escrito! ¡E que xordos á esta desesperada queixa os que levan n-os oubidos a barafunda d'as estériles e noxosas loitas d'o Parlamento, ou o tapón de cera que como Ulises, se puxeron pra non oubir o ¡ai! d'a agonía d'a pátria!   —30→   O longo d'o traballo, o vello d'o mal, fíxonos pesimistas e cuase non temos ánemos pr'a defensa. Ogallá, señor presidente, que a Liga agraria, amostre unha época nova e feliz, ou pol-o menos un tempo d'alivio e pasadeiro desafogo. Si non vai adiante o seu xeneroso cobizo, os contribuentes d'a miña terra veranse logo libres d'o pago d'as súas cuotas -úneca función social de que as mulleres non están escluidas- porque deixarán a terra ó Fisco, como xa se viu n-algunas coitadas provincias. Que Dios os ilumine e que a fortuna coroe os seus esforzos. É de vosté con toda consideración afectísima amiga s.s.q.b.s.m. Emilia Pardo Bazán