Selecciona una palabra y presiona la tecla d para obtener su definición.
 

131

Ioannis Maldonati Hispaniola (Comedia) nunc denique per ipsum autorem restituta atque detersa; scholiisque locis aliquot illustrata, 1535.(Al fin): Burgis in officina Iioannis Iuntae mense octobri anno M.D.XXXV (Biblioteca Nacional).

Esta edición, única que he visto, es probablemente la última. El autor, según nos informa en el prólogo, había escrito esta comedia en 1519. Corrieron copias de ella, se representó en Portugal ante la reina de Francia doña Leonor, y fue impresa dos veces (una de ellas en Valladolid) sin anuencia suya. También habla de una representación en Burgos in aula Principis. La comedia tiene cinco actos en prosa, y está dedicada al Corregidor de Córdoba don Diego de Osorio. La fábula es original y poco ingeniosa, pero en el estilo quiere remedar a Plauto: «Rapuit me tunc feriatum a bonis studiis, Plautus suis deliciis ac iocis; et extra vitae institutum longe prolusit. Commentus sum novum argumentum; sed nostris annis magis accommodum; nam in hoc nihil mihi juvavit Plautus; coeterum inter meditandum, sales et ioci Plautini circumsonabant aures meas

Maldonado da a entender que ya iba pasando en Italia la moda de las comedias humanísticas: «Videvantur auditores et spectatores admirari; et frontem corrugare quod esset in Hispania qui Comoedias componeret, cum Italia iamdudum Comicos non producat

Sobre la Hispaniola vid. Gallardo, tomo 3º, núm. 2878, y Bonilla, en una nota a su traducción castellana del Manual de Literatura Española, de Fitz-Maurice Kelly (p. 230).

 

132

«En 1562 se representó en la plaza pública una comedia latina sobre el rico epulón, titulada Gastrimargus, miserable parodia de las de Terencio, con sus criados locuaces, sus desvergonzadas rameras y sus máximas morales, pero sin numen, sin agudeza y casi sin versificación. Asistían a ella dos Obispos, el virrey, multitud de autoridades, teólogos y caballeros, y un concurso de ocho mil personas...»

(Artículo de don José María Quadrado en La Palma (1840), pág. 232. Ignoro el paradero actual del manuscrito del Gastrimargus que poseía Bover y leyó Quadrado.)

 

133

Artículo publicado en La Unidad Católica, periódico de Palma de Mallorca, 1871, y reimpreso en el tomo VI de las Obras Completas de don Manuel Milá y Fontanals (Barcelona, 1895), página 328.

 

134

Vid. Francisci Petrarchae Florentini, Philosophi, Oratoris et Poetas clarissimi... Opera quac extant omnia... Basileae excudebat Henrichus Petri (1551), tomo I, pág. 121.

«Ex omnibus quae mihi lecta placuerint vel audita, nihil pené vel insedit altius, vel telhacius inhacsit, vel crebrius ad memoriam rediit, quam illud Heracliti: Omnia secundum litem fieri, sic est enim, et sic esse propernodura universa testantur. Rapido Stellae obuiant firmamento, etc.».



Sigue el pasaje copiado por Rojas.

 

135

«Ver humidum, aestas arida, mollis autumnus, hyems hispida, et quae vicissitudo dicitur pugna est. Hace ipsa igitur quibus insistimus, quibus circumfouemur et vivimus, quae tot illecebris blandiuntur, quamque si irasci ceperint sint horrenda, indicant terraemotus et concitatissimi turbines, indicant naufragia atque incendia seu coelo seu terris saevientia, quis insultus grandinis, quaenam illi vis imbrium, qui fremitus tonitruum, qui fulminis impetus, quae rabies procellarum, qui feruor, qui mugitus pelagi, qui torrentium fragor, qui fluminum excursus, qui nubium, cursus et recursus et concursus? Mare ipsum praeter apertam ac rapidam vira ventorum, atque abditos fluctuum tumores, incertis vicibus alternantes, certos statutosque fluxus ac refluxus habet... quae res dum manifesti motus latens causa quaeritur, non minorem Philosophorum in scholis, quam fluctuum ipso in pelago litem movit. Quid quod nullum animal bello uacat? pisces, ferae, volucres, serpentes, homines, una species aliam exagitat, nulli omnium quiso data, leo lupum, lupus canem, canis leporem insequitur... Basiliscus angues reliquos sibilo territat, adventu fugat, visu perimit... Qui et littoreae volucres, aquaticaeque quadrupedes, aequor, stagna, lacus et flumina rimantur, exhauriunt, et infestant, ut mihi omnium inquietissima pars rerum aqua videatur, et suis motibus et incolarum perpetuis acta tumultibus, quippe quae nouorum animantium ac monstrorum feracissima esse non ambigitur, usque adeo, ut vulgi opinionem, ne docti quidem respuant, omnes prope quas terra vel aër animantium formas habet, esse in aquis cum innumerabiles ibi sint, quas et aër et terra non habet...

Maris caput sua quadam naturali, sed effrenata dulcedine, in os viperae insertum, illa praecipiti feritore libidinis amputat, inde iam praegnans vidua, cum pariendi tempus advenerit, foetu, multiplici praegravante, et velut in ultionem patris uno quoque quamprimum erumpere festinante, discerpitur. Ita duo animantium prima vota, proles et coitus, huic generi infausta penitusque mortifera deprehenduntur, dum marem coitus, matrem partus interimit.

Echineis semipedalis pisciculus navim quamvis immensam, ventis, undis, remis, velis actam, retinet.» (Aquí Rojas añade de su cosecha o de la del Comendador Griego las citas de Aristóteles, Plinio y Lucano.)

«Esse circa mare Indicum inauditae magnitudinis auem quandam quam «Rochum» nostri vocant, quao non modo singulos homines, sed tota insuper rostro prachensa navigia secum tollat in nubila, et pendentes in aëre miseros navigantes, advolatu ipso terribilem mortem ferat....

Homo ipse terrestrium dux et rector animantium, qui rationis gubernaculo solus hoc iter vitae, et hoc mare tumidum turbidumque tranquillè agere posse videretur, quàm continua lite agitur non modò cum aliis sed secum... Quid de communi vita deque actibus mortalium loquar? vix duos in magna urbe coneordes, cum multa tum maxima aedificiorum, habituumque uarietas arguit... Iam quae infantium bella cum lapsibus, quae puerorum rixae cum literis... quaenam insuper adolescentium lis cum voluptatibus dicam verius, immo guanta secum lis affectuumque collisio?


F. Petrarchae Operum, ed. de Basilea, pp. 121-124.                


 

136

Vid. A. Farinelli Sulla fortuna del Petrarca in Ispagna nel Quattrocento, Turín. Loescher, 1904. (Extracto del Giornale storico della letteratura italiana, tomo 44 pp. 297-350.)

 

137

Adelheidis de Romano.

«Fama est et quidam scriptores asserunt Ezzelinum de Romano, et Albricum fratres, cruentos et immanes homines, matrem habuisse. Adelheidam ex nobili Tuscorum sanguine foeminam, alti ingenii consiliique et tam astrorum coelique studio, quam magicis artibus supra fidem venturi praesciam. Haec cum saepe multa tam viro quam natis, tum praecipue euidens unum, circa diem suae mortis, oraculi more tribus versiculis pronunciasse dicitur. In quibus quidem et filiorum potentiam, et exitum, et utrique suae mortis locura ita cecinit, ut ipsis euentibus nihil ex vaticinio demeretur, quin etiam ut Albricum sileam, cum Ezzelinus ipse monitus Cassanum cauere, ignobilis vici nescius, Cassanuni castrum in Paduanorum ac Hetruscorum situm finibus fatale ratus... omni semper studio vitasset, tandem post septuagesimum aetatis annum, dura sumnia vi Mediolanum petit, ab omnibus ferme Longobardis, quibus trux et insolens spiritus, odiosum illum fecerat, circumventus est. Iam pontem adhuc fluminis transiverat, illic in extrernis sese casibus videns, loci nomen scistitatus, ubi Cassanum audivit, confusionem nominum recognoscens, adacto calcaribus equo, in oppositum sese flumen injecit. Heu fatum inevitabile heu materna praesagia, heu arcanum Cassanum horrendo murmure vociferans, ac vix terrae redditus adversae, ab innumerabili hostium exercitu, qui iam pontem et utramque ripam occupaverat opprimitur


F. Petrarchae Opera, ed. de Basilea, tomo I, pág. 536.                


Sabido es que Ezzelino y su madre son personajes capitales en uno de los más antiguos ensayos trágicos de Europa, la Eccerinis, del paduano Albertino Mussato, contemporáneo del Petrarca.

 

138

«Alcibiades paulo prius quani e rebus humanis repelleretur, se amicae suae veste contectum somniaverat, alias fortassis sperare licuit illecebras amanti, sed enim brevi post occirus, et nullo miserante insepultus iacens, amicae obvolutus amiculo est


F. Petrarchae Opera, I, p. 532.                


 

139

Dice el Petrarca consolando a un amigo suyo en la muerte de su hermano:

«Et tamen, ut intelligas quorum ego te numeris adscribo, tantoque fretus comitatu haereas in incepto, quantum memoria complecti potuero... aliquot nobiliora exempla ex omni copia vetustatis interseram. Aemilius Paulus, vir amplissimus et suae aetatis ac patrias summum decus, ex quatuor filiis praeclarissimae indolis, duos, extra familiam in adoptionem aliis dando, ipse sibi abstulit: duos reliquos intra septem dierum spatium mors rapuit.» (Aquí Rojas trastrocó el sentido, pues lo que el Petrarca dice no es que a Paulo Emilio le quedasen dos hijos dados en adopción, sino al contrario, que los perdió para su familia por habérselas dado en adopción a extraños.) «Ipse tamen orbitatem suam tam excelso animo pertulit, ut prodiret in publicum, ubi, audiente populo Romano, casum suum tam magnifice consolatus est, ut magis metuere ne quem dolor ile fregisset, quam ipse fractus esse, videretur... Pericles, Atheniensis dux, inter quatuor dies duobus filfis orbatus, non solum non ingemuit, sed nec priorem frontis habitum mutavit... Xenophon, filli morte nuntiata, sacrificium cui tunc intererat, non omisit... Anaxagoras mortem filii nuncianti: Nihil, inquit, novum aut inexpectatum audio: ego enim, cum sim mortalis, sciebam ex me genitum esse mortalem


(Liber secundus. Epistola I. Philippo Episcopo Cavallicensi.)                


El caso de Lambas de Auria está referido en la carta siguiente a persona desconocida sobre el tema «Facilem sapienti iacturam esse sepulchri»:

«Unum de multis exemplum ilustre non sileo. Lambas de Auria, vir acerrimus atque fortissimus, dux Januensium fuisse narratur eo maritimo praelio quod primuni cum Venetis habuerunt, omnium memorabili, quae patrum nostrorum temporibus gesta sunt... Cumque in eo congressu filius illi unicus, florentissimus adolescens, qui paternae navis proram obtinebat, sagitta traiectus, primus omnium corruisset, ac circa iacentem luctus horrendus sublatus esset, acurrit pater, et Non gemendi, inquit, sed pugnandi tempus est. Deinde versus ad filium, postquara in eo nullam vitae spem videt: Tu vero, inquit, fili nunquam tam pulchram habuisses sepulturam, si defunctus esses in patria. Haec dicens, armatus armaturn tepentemque complexus, proiecit in medios fluctus, ipsa, ut mihi quidem videtur calamitate felicissimus


(Libro II, epist. II, Ad ignotum.) Francisci Petrarchae, Epistolae de rebus familiaribus et Variae... studio et cura Josephi Fracasseti. Florentiae, typis Le Monnier, 1859. (Tomo I, págs. 81, 82 y 85.)

 

140

Vid. A. Farinelli, Note sulla fortuna del «Corbaccio» nella Spagna Medievale, en la Miscellanea Mussafia, Halle, 1905, pág. 43. «Non dipende invece, a mio giudizio, del Corbaccio la tirata contro le donne che Sempronio regala a Calisto nella Celestina (Iº atto) per guarire la sua struggente passione d'amore. E suggerita dalla Reprobación dell Arcipreste, come intendo dimostrare altrove trattando delle fonti della Celestina.» Si esta promesa se hubiese cumplido, me hubiera ahorrado mucho trabajo.

En otro eruditísimo estudio suyo (Note sul Boccaccio in Ispagna nell´ Età media, Publicado en el Archiv für das Studium der neuren Sprachen und Literaturen, de L. Herrigs, Braunschweig, 1906) recuerda Farinelli que «la povera Melibea... negli estremi frangenti apre il libro delle Caydas per leggervi i fatti di Nembrot, del magno Alexandre» di Pasifae, di Minerva, di Mirra, di Semiramide e d'altri illustri». (Pág. 33.)